BM Çocuk Hakları Sözleşmesi, çocuğu 18 yaşın altındakiler olarak tanımlamaktadır. Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı, 2018’i “Çocuk İşçiler Yılı” ilan etti.
Formun Altı
“Çalışma Bakanlığı verilerine göre, 2003-2013 arasında 227 çocuk iş kazasından yaşamını yitirirken, en fazla ölüm 2006 ve 2008 yıllarında yaşandı.”14 Ekim 2014’te Hülya Karabağlı imzasını taşıyan bu haber T24 internet sitesinden alındı (1). Türkiye’de, İş Kanunu hükümlerine göre, yasal çalışma yaş sınırı 15’tir. Ancak, 14 yaşını doldurmuş ve ilköğretimini tamamlamış çocukların, bedensel, zihinsel ve ahlaki gelişimlerini ve eğitimlerini engellemeyecek hafif işlerde çalıştırılmalarına yasal açıdan izin verilmektedir.
Giriş
SGK verilerine göre, Türkiye’de büyük çoğunluğu 15-18 yaş arasında olan yaklaşık 1 milyon 200 bin çırak işçi bulunuyor. Çocuk emeğinin yasaklanması ve sınırlanması konusunda ulusal ve uluslararası çok sayıda düzenleme olmasına rağmen, çocuk emeği önemli bir sorun olmayı sürdürmektedir. Çalışan çocuk ve ergenlerin yaklaşık 3/5’ini erkek, kalanı ise kız çocuklarıdır. 1994 Çocuk İşgücü Anketi sonuçlarına göre bu yaş grubundaki çocukların % 8.5’i çalışmakta iken, 1999’da bu oran % 4.2’ye düşmüştür (2). 8 yıllık zorunlu eğitime geçişin bu ani azalışa yol açtığı düşünülmektedir.
Yasal olarak çırak statüsünde çalışan çocuklar, diğer çocuk işçilerden farklı olarak, 18 yaşına kadar mesleki eğitimi geliştirme kapsamında ve kısmi sosyal güvence olanaklarından yararlanarak çalışabilmektedir. Çocuklar, en fazla tarım (%57), daha sonra sanayi (%22), ticaret (%10,2) ve hizmetler (%10,4) sektöründe çalışmaktadır (2).
İş kazaları
Çalışan çocuklar ve ergenler, çalışma yaşamında fiziksel, sosyal ve psikolojik gelişimleri açılarından öncelikli risk grubudur. Çalışan çocuk ve ergenlerin karşılaştığı öncelikli risk, iş kazalarıdır. Hem çalışan çocuklardan hem de çalışma ortamı ve kullanılan aletlerden kaynaklı risk faktörleri nedeniyle iş kazası geçirme sıklığının çocuklarda yetişkinlere göre daha fazla olduğu bildirilmiştir (3-6). Çocuk ve ergen işçilerinin risk algısının düşüklüğü; deneyimsizlik; iş sağlığı ve güvenliği eğitimleri almamış olması; yorgunluk, uyku vs sonucu dikkat dağınıklığı, çalışan çocuk ve ergenlerden kaynaklı risk faktörlerinin başında gelmektedir (7,8).
Çocukların çalışma yaşamında kıdemi/çalışma süresi artıkça, iş kazası geçirme oranı yükselmektedir. Süre uzadıkça hem riskler ile karşılaşma olasılığı yükselmekte hem de çocuğun çalışma kıdemi artıkça kendine güveni de artarak, riske girme olasılığı artmaktadır.
Türkiye’de, sanayi sektöründe çocuk çalışmasının yoğun olduğu işletmeler, Türkiye ekonomisindeki işletmelerin önemli bir bölümünü oluşturan küçük ve orta ölçekli işletmelerdir (KOBİ). İşletme ölçeği küçüldükçe, çalışma ortamında sağlık ve güvenlik standartlarının gerilediğini bilinmektedir (9).
Uluslararası Çalışma Örgütü (ILO) verilerine göre, her 1 ‘iş kazası sonucu ölüm’ karşılığında, yaklaşık 6 ‘işle ilgili hastalık sonucu ölüm’ meydana geliyor. Dolayısıyla Türkiye’deki sendikalar ve iş güvenliği uzmanları, Türkiye’de 2017 yılında 12 bin işçinin iş kazaları ve işle ilgili hastalıklardan ölmüş olabileceğini öngörüyor. Ancak, SSK verileri yalnızca kayıt içi sektörde yer alan işletmelerde olan ve SSK’ya bildirilen kazaları kapsadığı için, hem kaza sayılarının hem de iş yerinde edinilmiş ölümcül hastalıkların gerçekte çok daha yüksek olduğu tahmin edilmektedir.
Ülkemizde iş kazaları ve çocuklar:
Etiler ve ark. Kocaeli’de yaptıkları çalışmada iş kazası geçirme oranı %5.1 olarak bildirilmiştir (10). SGK istatistikleri, yılda 72.000 iş kazası olduğunu ve bunlardan 1000’inin ölümcül olduğunu rapor etmiştir (11). Çolak ve ark. 1990-2001 arasında iş kazalarında ölüm hızının Türkiye’de binde 31.8 iken Kocaeli’de binde 14.8 olduğunu bildirmiştir (12). Aynı çalışmada 10 çocuğun 18 yaş altında iken iş kazasında öldüğü rapor edilmiştir (tüm ölümlerin %6.5’i).
Fişek ve arkadaşlarının yaptığı araştırmaya göre, İstanbul ve Ankara’da, sanayi sitelerinde çalışan 13-18 yaş arası çocuk ve ergenlerde en az bir kez kaza geçirmiş olanların oranı, %37,4’dür (13). 16-18 yaş arasında çalışan çocukların,13-15 yaş arasında çalışanlara göre kaza geçirme oranı daha fazladır. Kesilme, sıyrık, makinede sıkışma, ezilme öncelikli kaza nedenleridir. Kazalar sonucu, kol, el, parmak ve göz lezyonları en fazla görülen yaralanma biçimidir. Kaza sonrası, ilk yardım ve sağlık hizmetlerinin ise yeterli düzeyde olmadığı görülmektedir. Bir yandan çocuk işçiliğini önlemek diğer yandan çocukları çalışma yaşamında yaralanma ve hastalıklardan korumak için adımlar atılmalıdır.
Sosyal Sigortalar Kurumu verilerine göre, Türkiye’de 1998-2005 yılında, 14 yaş altı çalışanlarda görülen kaza sayısı, toplamı 1319’dur (14). Aynı dönemde 15-19 yaş arası çalışanlarda toplam kazası ise 20820’dir. Erkek çocuklarda kaza oranı, kızlara göre fazladır.
2014 yılında Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanı Faruk Çelik 2003-2013 yılları arasında 227 çalışan çocuğun öldüğünü belirtmiştir. 2014 yılında ise 54 çocuk işçi can verdi. Bunlardan 33 çocuk tarım sektöründe, 13 çocuk sanayi sektöründe ve 8 çocuk hizmet/ticaret sektöründe çalışırken can vermiştir (15). Aynı kaynaktan alınan bilgilere göre 2015’de iş kazalarında hayatını kaybedenlerin ise %7’si kadın, %4’ü göçmen, %3’ü ise çocuk işçilerdir (15).
Alman Deutsche Welle haber ajansının bir haberine göre, çocuklar 2017’de de iş kazalarında yaşamını yitirenler arasında. İSİG verilerine göre, 18’i 15 yaş altında olmak üzere 60’ı çocuk işçi, geçen yıl iş kazalarında hayatını kaybetti (16). İş Sağlığı ve Güvenliği Kanunu’nun çıktığı 2013 yılından beri ise en az 260 çocuk işçi can verdi
4 Mayıs 2017’de Hürriyet Gazetesi’nde yayınlanan habere göre İşçi Sağlığı ve İş Güvenliği Meclisi (İSİG) 2013-2017 yıllarının ilk 4 aylarında iş kazası ile ölümlerdeki sayıların artmakta olduğunu bildirmiştir (17) (Tablo 1).
Tablo 1. 2013-2017 yıllarının ilk 4 aylarında iş kazası ile ölümlerdeki sayısal eğilim. (Kaynak: http://www.hurriyet.com.tr/isig-nisanda-is-kazalarinda-ikisi-cocuk-en-az-40446921)
Fişek ve ark. araştırmasına göre, kaza dağılımları incelendiğinde, kazaların %53’nün onarım, %24’ün genel hizmetler iş kolunda olduğu görülmüştür (13). Çalışılan işkolu ile kazalar arasında anlamlı bir ilişki söz konusudur. Esin ve ark. 2005’te İstanbul’da yaptığı çalışmada kazaların en fazla tamircilik yapan çocuklarda (%52), daha sonra kuaförlerde (%28) ve kuyumcularda (%19) olduğu bildirilmiştir (18).
Birçok araştırmada yaralanmaların dağılımı incelendiğinde kesilmeler ilk sırada, çalışılan makine ve aletlerden kaynaklı ezilme, sıkışma vb ise ikinci sırada yer almaktadır.
Yaralanmalarda, %72 ile kol, el ve parmakların öncelikli hedef bölgeler olduğu ortaya çıkmaktadır (13). Göz lezyonları %14 ile bunu izlemektedir.
İnşaatlardaki iş kazalarıyla ilgili Birgönül ve ark.nın yeni tarihli araştırmalarında düşme şeklinde meydana gelen iş kazalarının yarıya yakınının korumasız açık alanlardan, daha az oranda ise korumalı alanlardan (iskele vb) düşme şeklinde olduğunu belirtmişlerdir (19). Kaza saatlerinin dağılımı incelendiğinde kazaların %61’inin öğleden sonra ve akşam saatlerinde meydana geldiği görülmektedir (13).
Küçüker ve ark.nın 1994’ten 2003’e kadar Zonguldak kömür havzasındaki iş kazası sonucu ölümleri incelediği çalışmasında ölümlerin yaklaşık yarısının göçük altında kalma sonucu olduğu bildirilmiştir (20). Bu çalışmada 164 ölümden 7’si (%4.2) Türkiye Cumhuriyeti yasalarına göre izin verilmeyen 18 yaş altındaki işçilerde görülmüştür.
Yaralanan çocuklar için ne yapılıyor?
Bu konuda toplum tabanlı, tüm ülkeyi kapsayan veriler elde değildir. Fişek ve ark. çalışmasına göre, kaza geçirenlerin %43,1’i herhangi bir sağlık kuruluşuna başvurmazken; %23,3’nün işyeri ecza dolabından yararlandığı; %33,6’sı ise kurumsal sağlık hizmetlerine başvurduğu rapor edilmiştir (13). İlginç şekilde, kaza geçiren çocukların %32’nin ailelerinin kazadan bilgisi olmamıştır. Kaza sonrasında sağlık hizmetlerine erişimde yaşanan sorunlar, kazaların sonuçlarını çok daha ciddi hale getirmektedir.
Sonuç ve Öneriler
Çalışan çocukların maruz kaldığı iş kazaları basit bir olgu değil, toplumsal bir sağlık sorunudur. Çalışma ortamının hem genel olarak standartlara uygunsuzluğu hem de çocuk çalışanlara göre düzenlenmemiş olması nedeniyle iş kazaları kaçınılmaz olmaktadır. Çocukların en çok çalıştırıldığı KOBİ’lerde çalışma ortamında koruyucu önlemler iyileştirilmelidir. Çocuklar, yaşlarına göre çalışma koşullarının ağır olduğu, onarım, inşaat gibi iş kollarında çalıştıklarında daha ağır yaralanma ile karşılaşmaktadır.
Çocuk çalıştıran işyerlerinin denetlenmesi ve çalışma ortamlarının tehlikesiz hale dönüştürülmesi önemli yararlar sağlayacaktır. Çocuk işçilerin sağlık ve iş güvenliği hizmetlerine kolay ulaşabilir olması tartışmasız ön koşuldur. İlk yardım ve temel sağlık bilgisinin toplumsallaştırılması uygun bir adım olacaktır. Çocuklarla ilgili olarak iş kazalarının etkileri ve nasıl önlenebileceği konularında aileler ve toplumun bilgilendirilmesi ve duyarlılık artışıçözümün anahtarıdır.
KAYNAKLAR
- Karabağlı Son 10 yılda 227 çocuk iş kazasında öldü. http://t24.com.tr/haber/son-10-yilda-227-cocuk-is-kazasinda-oldu,273857
- Turkish Statistical Instıtute, Çocuk İşgücü Anketi, 1999, Ankara, Turkey.
- SSK İstatistik Yılları 2000-2005, Sosyal Sigortalar Kurumu Yayınları,
- Miller,M.E; Kaufman,J.D, Occupational Injuries Among Adolescents in Wahington State, 1988-1991,American Journal of Industrial Medicine,1998:121-132.
- Runyan,C.; Zakocs,R.C, Epidemiology and Prevention of Injuries Among Adolescents Workers in The United States, Ann. Rev Public Health, 2000;21:247-269.
- Forastieri,V, Health and Safety Risks, 2nd. Ed, Geneva, International Labour Organization,2002: 55-57.
- Simoyi, P; Frederick, L; Niezen,C, Teenagers’ Experience with Occupational Health and Safety issues in West Virginia, Human and Ecological Risk Assessment, 2001; 7/:1945-1956.
- White, L; O’Donnell,C., Working Children and Accidents: Understanding the Risks, Child: Care, Health and Development,2001;27/1:23-34.
- Taşyürek, M ; Fişek,A.G, “Çocuk Çalıştıran İşyerlerinde Çalışma Koşulları Üzerine Bir Araştırma”, Çalışma Ortamı, 1995,22:15-23.
- Etiler N, Colak B, Bicer U, Barut N. Fatal occupational injuries among workers in Kocaeli, Turkey, 1990-1999.Int J Occup Environ Health.2004 Jan-Mar;10(1):55-62.
- Social Insurance Institution (SII) (2001) 2001 Statistical Year Book, Publication No. 632. Ankara, Turkey.
- Colak B, Etiler N, Bicer U. Fatal occupational injuries in the construction sector in Kocaeli, Turkey, 1990–2001.Ind Health.2004 Oct;42(4):424-30.
- Fişek G. Çalışan Çocuklar Ve İş Kazaları: Türkiye ‘de KOBİ’ler Üzerine Bir İnceleme. URL: http://gurhan.fisek.net/calisan-cocuklar-ve-is-kazalari-turkiye-de-kobiler-uzerine-bir-inceleme/
- SSK İstatistik Yılları 2000-2005, Sosyal Sigortalar Kurumu Yayınları,
- Rakamlarla Türkiye’de İş Kazaları ve İşçi Ölümleri. http://www.sivilsayfalar.org/2016/05/02/rakamlarla-turkiyede-is-kazalari-ve-isci-olumleri/
- Türkiye’de işçi ölümlerinde tablo kararıyor. Deutsche Welle,24. 01. 2018 http://www.dw.com/tr/t%C3%BCrkiyede-i%C5%9F%C3%A7i-%C3%B6l%C3%BCmlerinde-tablo-karar%C4%B1yor/a-42286578
- İSİG: Nisan’da iş kazalarında ikisi çocuk en az 145 işçi öldü (4 Mayıs 2017, Hürriyet Gazetesi)
http://www.hurriyet.com.tr/isig-nisanda-is-kazalarinda-ikisi-cocuk-en-az-40446921
- Esin MN; Bulduk S, İnce H, Work related Risk and Health Problems of Working Children in Urban İstanbul, Turkey, J Occup Health, 2005; 47:431-436.
- Talat Birgonul M, Dikmen I, Budayan C, Demirel T. An expert system for the quantification of fault rates in construction fall accidents.Int J Occup Saf Ergon.2016;22(1):20-31.
- Kucuker H. Occupational fatalities among coal mine workers in Zonguldak, Turkey, 1994-2003.Occup Med (Lond).2006;56(2):144-6.
Prof. Dr. Özgür Karcıoğlu
Istanbul Eğitim ve Araştırma Hst.