Öncelikle dezenfektan, antiseptik, sterilizasyon gibi kavramları doğru şekilde tanımlamak gerekir. Mekân ve eşyaların mikroorganizmalardan arındırılma işlemeni dezenfeksiyon denir. Bunun için kullanılan kimyasal maddelere dezenfektandenir. Bunlar insan cildine sürülmez. Çünkü güçlü kimyasallardır ve ciltte tahrişe, alerjiye hatta zehirlenmeye neden olabilirler.
Canlılar için kullanılan arındırma kimyasallarına antiseptik denir. Tıbbi araç gereçlere uygulanan özel arındırma işlemine ise sterilizasyon denir. Antiseptik ve dezenfektan ilaçlar jermisid olarak da adlandırılır. Antiseptikler ve dezenfektanlar biyosit adı verilen kimyasal madde içerir. Biyosit, düşük konsantrasyonda mikroorganizmaların yavaşlatır, yüksek konsantrasyonlarda ise mikroorganizmaları öldürür.
Antiseptik kullanımı için dikkat edilmesi gerek bazı hususlar vardır. Antiseptiklerin içerisindeki biyosit konsantrasyonu önemlidir. Kullanılan antiseptiğin, mikroorganizmaların üremesini engellerken vücut dokularını tahrip etmemesi gerekir. Antiseptikler kimyasal maddelerdir ve her kimyasal maddenin yapısı birbirine uygun değildir. Kişilerin kendi başına antiseptikleri karıştırması veya arka arkaya kullanması tehlikeli olabilir.
Dezenfektanlarda ise aşağıdaki özellikler aranır:
- Etki süresi uzun olmalı fakat etkisini kısa sürede göstermelidir.
- Spektrumu geniş olmalıdır.
- Eşyaları boyamamalı ve zarar vermemelidir.
- Kimyasal yapısı dayanıklı olmalıdır.
- Uygulandığı yere iyi nüfus edebilmelidir ve ekonomik olmalıdır.
Aşağıda bazı önemli dezenfektan ve antiseptikler hakkında bilgilerden bahsedebiliriz.
SABUN
El ve beden temizliğinde deriye tutunmuş mikroorganizmaların ve sporlarının suyla beraber uzaklaştırılması için etkilidir. Doğrudan etki yapmasa da dolaylı şekilde hijyen sağlar. Ancak uzun süre köpürtülerek uygulanmalı ve bol suyla durulanmalı ve kâğıt havlularla kurulanmalıdır.
DETERJAN
Katyonik deterjanlar düşük konsantrasyonlarda güçlü etki oluşturur. Sabun gibi yüzey aktif maddelerdir. Toksitesi (zehir etkisi) zayıftır ve doku içine iyi etki eder. Petrol türevli olduğundan iyi durulanmalıdır ve ekolojik olumsuz etkisi olabilir. Bakteri sporlarını etkilemez.
HALOJENLER
Dezenfeksiyon amacıyla halojenlerden klor (klor gazı, hipoklorik asit, sodyum hipoklorid-çamaşır suyu) ve iyot (Tendürdiyod, İyodoform, Polivinolpirolidin, Povidon iyodin-kırmızı) formları kullanılır. Çok güçlüdürler, Geniş spektrumlu bir antiseptiktir. Ancak irritan (tahriş edici) ve toksik (zehirleyici) olabilirler.
ALKOLLER
Alkollerden Etil alkol (%70lik kolonya) ve İzopronil alkol (hastanelerdeki sprey) ve fenollü bileşikler antiseptik ve dezenfektan olarak kullanılır. Sporlara, mantarlara ve çoğu virüslere etkili değildir. Alkol açık yaralarda ve aletlerin sterilizasyonda kullanılmaz. 2 dakika içinde cilt üzerindeki bakteri sayısını %90’a yakın bir oranda azaltır. Etil ve propil alkol yüksek yoğunlukta deride, gözde, üst solunum yollarında irritasyona neden olur.
ALDEHİDLER
Aldehidler hücre üzerine toksik etki ve dermatiti ve alerji yapar. Bu nedenle sadece dezenfektan olarak kullanılır. Doku antiseptiği olarak kullanılmaz.
Formaldehid: Güçlü bir jermisiddir. Solüsyonları cerrahi malzemelerin sterilizasyonunda kullanılır. Glutaraldehit, hastane ekipmanları, kauçuk ve plastik gibi aletlerin sterilizasyonu için kullanılır.
FENOLLÜ BİLEŞİKLER
Fenollü bileşikler bakterisid etkilidir. En eski dezenfektanlardandır. Oral yoldan alındığında zehirlenmeye yol açar.
OKSİTLEYİCİ BİLEŞİKLER
Yüksek oranda Oksijen etkisiyle birçok mikroorganizma için etkilidir. Temiz hava da bol miktarda oksijen olduğundan mekanlar ve eşyalar sık sık havalandırılmalıdır. Hidrojen peroksit (Oksijenli su) %50′ nin üstündeki konsantrasyonlarda deride korozif etki, göz hasarı yapmaktadır.
Etilen oksit, gazı hemen hemen bütün mikroorganizmaları ve sporlarını öldürür. Gıda dışında hemen hemen her şeyin sterilizasyonunda kullanılabilir. Ancak saf halde çok zehirli, tahriş edici ve patlayıcı bir maddedir Ozon, üç atomlu oksijen bileşiğidir. Atmosferde de vardır.
Potasyum permanganat: Bakterisid (Bakterilere karşı) ve fungusid (mantarlara karşı) etkilidir.
METALLER
Cıva, gümüş, çinko bileşikleri bunlardan bazılarıdır. Metal bileşiklerinden en çok gümüş bileşikleri kullanılır. Özellikle Gümüş iyonu virüslere karşı etkilidir. Metal bileşikleri alerjiye yol açabilir. Fazlası toksik, zehirlidir. Metalik cıvadan kesinlikle uzak durulmalıdır.
DİĞER KİMYASALLAR
Organik asitler: Antiseptik ve dezenfektan olarak organik asitler kullanılır. Asitler bulundukları ortamda H iyonları vererek bakterisid etki gösterir. Antiseptik olarak genelde borik asit ve salisilik asit kullanılır. Sirke asidi asetik asit zayıf bir asittir.
Bazı boyar maddeler: Sarı renkli boya maddesi olan Rivanol solüsyonları ve merhem formları cilt antiseptiği olarak kullanılır.
Kükürtlü maddeler: İhtamol (lchtyol) maddesi içerdiği kükürtten dolayı antiseptik etkilidir. Pomatları bazı cilt hastalıklarında antiseptik olarak kullanılır.
Kitin, kitosan gibi hayvansal dokuya sahip doğal kimyasallar, hindistan cevizi ve yağı, çay ağacı yağı gibi bitkisel kimyasallar da antiseptik olarak kullanılabilir.
Kuru Isı, Güneş ışınları ve UV (mor ötesi) ışık gibi yöntemlerle de dezenfeksiyon sağlanabilir.
Kimyager Fatih KÜÇÜKUYSAL
TÜSODER Sağlık Komisyonu Üyesi