Prof. Dr. Özgür Karcıoğlu
İstanbul Eğt ve Araş. Hst, Acil Tıp Kliniği
Coronavirusler (CoV), çevremizde görmeye alıştığımız nezle-grip etkenleri arasındadır. Geçmişte genetiği değişmiş bazı türleri farklı enfeksiyonlara da yol açmıştır. 2012 yılında Suudi Arabistan ve diğer Ortadoğu ülkelerinde birçok kişinin ölümüne yol açan ve develerden yayıldığı düşünülen “Orta Doğu Solunum Sendromu” (MERS) iyi tanınmaktadır. Bundan önce 2002 sonu ve 2003 başında Uzakdoğu’da milyonlarca kişiyi etkileyen ve ölümlere yol açan, yabani kedilerden geçen “Şiddetli Akut Solunum Sendromu” (SARS) da bu virüs ailesinin üyesidir. SARS 774 kişinin ölümüne yol açmıştır (%10 ölüm oranı). MERS ise %30 civarında ölüm oranına sahiptir.
Yeni ortaya çıkan ve şu an pandemiye (dünya çapında salgına) yol açmasından korktuğumuz CoV tipi beta-CoV grubundan “Coronavirus disease-2019” yani “COVID-19” olarak tanımlanmaktadır. Şu ana kadarki verilere bakıldığında CoV olgularında %3 civarında ölüm oranı görünmektedir.
26.02.2020 itibarıyla WHO verilerine göre dünyada en az 37 ülkede 82.000 doğrulanmış olgu vardır. 2700 civarında resmi kayıtlara geçmiş ölüm bildirilmiştir. 2 ay içinde olguların bu sayıya ulaşması CoVID’in tüm dünyayı tehdit etme ve pandemiye dönüşme potansiyelini göstermektedir.
Şekil. Şu ana kadar CoVID-19 olgularının bulunduğu ülkeler (Güncelleme: 27 Şubat 2020).
- Yakınma ve belirtiler nelerdir?
Olgu bildirimlerinde ateş, kuru öksürük, halsizlik gibi nonspesifik yakınma ve bulgular öne çıkmıştır.
Doğrulanmış olguların yaş ortalaması 57’dir. Yakınma ve bulgularına bakıldığında % 90-98’inde ateş, % 80’inde yorgunluk ve kuru öksürük, %50’sinde kas ağrıları ve halsizlik, % 55’inde nefes darlığı vardı. Akciğer filmi her iki akciğerde de belirti vermiştir. Balgam çıkışı sadece %28 oranında bildirilmiştir. Yaşamsal bulgular dediğimiz kan basıncı, nabız, bilinç değerleri genellikle hastaneye başvuruda normaldir. Nadiren ishal –kusma da eklenebilmektedir. 14 gün kadar kuluçka (inkübasyon) süresi bulunmaktadır. Yakınmaların başlamasından nefes darlığına kadar ortalama 8 gün geçmektedir. 3 olgudan 1’inde dakikada 24’ten fazla solunum sayısı kaydedilmiştir (takipne); fakat yoğun bakım olgularında bu oran iki katıdır.
Olası Olgu tanımı yapılabilir mi?
(Kaynak: TC Sağlık Bakanlığı Tebliği, 21 Şubat 2020)
Evet. Olası Olgu-1: Herhangi bir şiddette akut solunum yolu enfeksiyonu bulguları (ateş, öksürük) öyküsü olan
Veya
Ağır Akut Şiddetli Solunum Yolu Enfeksiyonu (SARI) olan (solunum sıkıntısı, hipoksemi, takipne ilee hastaneye yatış gerektiren, durumu başka bir tanı ile açıklanamayan) hastalar
Ve: aşağıdakilerden en az bir tanesi olmalıdır:
Semptom başlangıcından önceki son 14 gün içinde İran ve Uzak Doğu’ya yolculuk öyküsü varlığı, doğrulanmış CoVID-19 olgusu ile yakın temasta bulunma, SARI hastalarını tedavi eden sağlıkçılar, CoVID-19 enfeksiyonu bildirilen bir sağlık tesisinde vakalarla birlikte bulunmak;
Kesin Olgu: Olası olgu tanımına uyan hastalardan laboratuar – PCR teknikleriyle CoVID-19 saptanan bireyler.
Not: Bağışıklık sistemi bozuk bireylerde atipik klinik seyir görülebilir.
- H1N1 veya influenza için kullanılan aşı ve ilaçlar bu hastalıkta da kullanılabilir mi?
Şimdilik her ikisi de hayır, maalesef. CoVID-19 için aşı çalışmaları başlatılmış durumda ancak bunun ne kadar bir sürede tamamlanacağı bilinmiyor. Oseltamivir adlı antiviral ajanın bu virüse karşı etkili olmadığı ortaya konmuştur. Tedavi için yararlı olabileceği düşünülen üç ilaç üzerinde çok yoğun çalışmalar yapılmaktadır:
- klorokin
- favipiravir
- remdesivir
- Çin veya Uzakdoğu’ya gidip geldim ve hastayım. Ne yapmalıyım?
Öncelikle gerçekten hasta iseniz, kendinizi iyi hissetmiyorsanız, kuru ve inatçı öksürük, tedaviye dirençli ateş, nefes darlığı, baş ağrısı gibi yakınmalarınız varsa hastaneye başvurmanız gerekir. Ayrıca çevrenizdeki kişilerle teması en aza indirmeniz, ortak eşya kullanımında dikkatli olmanız da gerekir. Sağlıklı hissediyorsanız bir şey yapmanıza gerek yoktur.
- Corona virüsü hangi yollar ile bulaşır?
Coronavirüsler çok küçük boyutta olduğundan hapşırma-öksürme sırasında virüsleri içeren damlacıklar yoluyla, havada asılı kalarak bireyler arasında yayılabilmektedir. CoVID-19’un salgına dönüşmesindeki en önemli nokta burasıdır. Ayrıca hastaların dokunduğu yüzey veya eşyalara sonradan dokunan kişilerin ellerini yüzüne-gözüne götürmesi, diğer insanlarla el sıkışma vb temaslarla yayılım da çok önemlidir. Virüsün insandan insana bulaşması için genellikle 1.8-2 metreden (6 feet) yakın temas gereklidir.
Şu ana kadar ülkemizde olgu bildirilmemiştir.
- CoVID-19 tanısı hangi tıbbi testler ile konulabilir?
Alışılmış kan sayımında bile ipuçları bulunabilmektedir. Olguların 2/3’ünde lemfosit sayısı düşmektedir (lenfopeni). Olguların yarısında ise eoznopeni vardır. Şüphelenilen hastalarda olabilen en kısa zamanda doğru şekilde örnekler alınmalıdır. Sürüntüler burun ve boğazdan alınmalı, solunum zorluğu olanlarda trakeadan da alınmalıdır.
Tanı doğrulaması için “Gerçek-zamanlı (real-time) PCR” gelişmiş laboratuarlarda yapılabilmektedir, ancak her grip geçiren kişiye bu testin yapılmamalıdır. Solunum sıkıntısı, inatçı yüksek ateş gibi kötüleşme bulunan hastalarda bunu bakteriyel ve diğer enfeksiyonlardan ayırt ederek tedaviyi yönlendirmek için bu testler hekim tarafından istenebilir. Bunun dışında grafi ve tomografi de yüksek şüpheli olgularda taranmalıdır. Testler hastaya göre, bulgu ve belirtilerin şiddetine göre istenecektir.
- Genel tedavi yöntemleri nelerdir?
Enfekte olmuş bir kişinin düzenli grip ilaçları alarak, sıvı tüketerek ve dinlenerek yakınmalarını hafifletebileceği konusunda genel öneriler bulunmaktadır.
- Ateşin düşürülmesinde ilaçtan çok duş alınması etkilidir.
- Parasetamol, ketoprofen/deksketoprofen/ibuprofen ateşe karşı iyi seçeneklerdir.
- Bol sıvı alınmalıdır.
- Geleneksel yanlışımız olan hastayı aşırı sıcak tutmak, yorgan altında terletmek yerine evin havalandırılması, oda sıcaklığında (20C) tutulması doğru olur.
- Bu önlemlerle yararlı olunamayan (örn. sıvı alamayan, kusan) kişiler hastaneye götürülmelidir.
- Hastanede evdeki önlemlere ek olarak damar yolundan sıvı verilir, zatürre ve kötüleşen solunum zorluğuna karşı önlemler alınır, akciğer filminde bulgular araştırılır, gerekirse makine ile solunum desteği verilir.
Kural olarak ateşi basit tedavilerle düşmeyen, nefes darlığı/solunum sıkıntısı kötüleşen, oksijen saturasyonu düşen hastalar yoğun bakım tedavisi gerektirirler ve yoğun bakıma yatırılmalıdırlar.
- Biz vatandaşlar olarak ne tür önlemler alabiliriz?
Aslında CoVID-19’a karşı alınacak önlemler diğer viral enfeksiyonlara karşı olanlardan farklı değildir. Örneğin hapşırma / öksürme öncesinde bir kolumuzu dirsekten kırarak başımızı dirseğe doğru uzatarak hapşırmak veya öksürmek, mendil ile ağız ve burnumuzu kapatmak basit ama etkili bir başlangıçtır.
Şekil. Doğru hapşırma/öksürme teknikleri topluma, özellikle çocuklara öğretilmelidir.
Sık olarak (örn. yeni ortamlara girdikçe, bir toplantıdan çıktığımızda) ellerimizi bol sabunlu su ile (en az 20-30 saniye) yıkamalıyız. Ellerin yüze ve göze götürülmemesi, el sıkışmaktan kaçınmak da önemlidir. Olabildiğince kalabalık ortamlara girmemek, maske kullanmak ve genel hijyen kurallarına uymak da çok önemli koruyucu önlemlerdir. Diğer bir ipucu ise, tanı konmamış fakat “hasta görünümlü”, yüksek ateşli kişilerden uzak durmak, aynı ortamda bulunmamaya çalışmaktır.
Hasta ve salgıları ile temas eden çevre yüzeylerinin su ve deterjanla iyice temizlenmesi ve dezenfektanların uygulanması (sodyum hipoklorit gibi) etkili ve yeterli olabilir.
Maske kullanımı: Hastanın salgıları veya vücut çıkartılarının damlacık enfeksiyonuna yol açacağı bir girişim yapılacaksa (bronkoskopi, entübasyon, endoskopi gibi) N95 maske ve yüz siperliği kullanılmalıdır. Bunun dışında hasta olduğu bilinen veya yüksek şüpheli kişinin odasına girerken medikal maske kullanılmalıdır.
Fakat bu tüm halkın her yere giderken maskeyle gitmesini önermek anlamına gelmemelidir. Pahalı olmaları nedeniyle diğer durumlarda N95 maskelerin kullanımı önerilmemektedir. Sonuçta duruma özgü davranılması, hasta ve yüksek riskli durumlar dışında panikle hareket edilmemesi, genel hijyen, el yıkama ve basit önlemlerle yetinilmesi önemlidir.
Hastayım. Ne yapmalıyım?
- Evde kalıp tıbbi yardım iste.
- Kendini öncelikle evdekilerden izole et.
- Aile hekiminden telefonla randevu al (gitmeden bilgi ver)
- Yüz maskesi kullan
- Hapşırma/öksürmede dikkatli ol, yüzünü kapat.
- Sık sık (ortam değiştirdikçe) el yıka.
- Eşyaları ortak kullanmamaya çalış. Kullanmak durumunda kaldıklarının da iyi temizlenmesini, yıkanmasını sağla.
- Yakınma ve bulgularının seyrini değerlendir, kötüleşme oluyorsa tıbbi yardım al/hastaneye git.