Prof. Dr. Özgür Karcıoğlu
A ailesi 23 Ocak 2020’de Wuhan’dan Guangzhou’ya gitmiş ve 24 Ocak’ta restoranda yemek yemişlerdir. Üç aileden toplam 10 kişinin hastalanması ile sonuçlanan öyküyü temaslı takibi şeklinde irdelemek istedik.
‘Restaurant X’ (RX) Guangzhou merkezinde klimalı, 5 katlı lüks bir binada yerleşmiş olan A sınıfı bir tesistir. Her katta ayrı klima bulunur ve penceresi yoktur. 3. Kattaki yemek salonu 145 m2 alandadır ve masalar arası 1 m civarındadır. A ve B ailelerinin orada geçirdikleri sürenin 53 dakikası, A ve C’nin ise 73 dakikası çakışmaktadır. C ailesinin masasının üzerinde havayı dışarıya atan ve soğuk havayı içeriye veren klima bulunmaktadır.
Şekil. Guangzhou’daki restoranda klimadan COVID-19 yayımına konu olan masaların ve kişilerin oturma düzenini gösteren diagram. Kırmızı yuvarlak içine alınan kişilerin tümü hastalığa yakalanmıştır. Sarı ile boyanmış olan ise ‘index-case’ dediğimiz hastanede yakalandığı için diğer kişilerin temaslı izlemi ile bulunmasını sağlayan olgudur (Lu, 2020).
24 Ocak 2020’de, RX içerisinde 83 müşteri ve 8 personel bulunmaktaydı. 83 müşteriden 10’u COVID-19’a yakalandı. 73 kişi 14 gün karantinaya alındı. Bu kişilerden ve klimalardan alınan sürüntülerden yapılan PCR sonuçları negatif geldi.
Sonuçta klimalar negatif olduğuna göre en olası yayılım yolu damlacık yoludur. Yani A1 indeks olgu asemptomatik olduğu halde klima havası ile virüsü yaymıştır. B ailesindeki 3 kişi de A1 üzerinden doğrudan enfekte olmuştur. Yine de küçük bir olasılık, B2 ve B3’ün B1 üzerinden enfekte olmasıdır. C ailesinin iki bireyi ise doğrudan B1 ile enfekte olmuştur. Yine küçük bir olasılık 27 Ocak’tan itibaren C1 C2’ye bakım yaparken enfekte olmuş olabilir.
Büyük damlacıkların (>5 mikrometre, mcm) havada çok kısa süre kalıp yere düştüğünü biliyoruz. RX’te güçlü hava akımı damlacıkları tüm masalardan birbirlerine taşımış olabilir.
5 mcm altındaki tanecikler ise 1 m’den fazla uzaklıklara kolayca taşınabilir, havada saatlerce asılı kalabilir (Fernstrom, 2013). SARS ve MERS’te de bu tür bulaşlar bildirilmiştir (Lee 2013, Kim 2016).
İlginçtir, personelden veya diğer müşterilerden hiçbiri enfekte olmamıştır. Bu durum aerosol bulaşı için atipik bir durumdur. Yine de, damlacıkların hava akımının yolunu izlediğini ve uzaktaki masalara kadar gidemediğini düşündürmektedir.
Sonuç olarak RX’te gerçekleşen bu bulaş, 10 kişinin klima yüzünden COVID-19’a yakalanmasına yol açmıştır. Anahtar faktör hava akımının yolu ve yönüdür. Önerimiz, restoranlarda ateş ölçerek tarama yapılması, sıkı önlemlerden ödün verilmemesi, masalar arasındaki uzaklığın artırılması ve havalandırmanın iyileştirilmesidir.
Havalandırma ve klimalardan yayılan bir diğer öldürücü hastalık, Lejyoner hastalığı adıyla da bilinen ‘Legionella pneumophila’ bakterisinin neden olduğu bir pnömoni veya zatürredir. 1976’da Philadelphia’daki bir oteldeki havalandırmadan bulaşarak herkesi enfekte ettiği bulunduğundan beri iyi tanınmaktadır.
Lejyoner hastalığına neden olan bakteri suda yaşayabilen bir bakteridir. Doğal ortamda, göl, dere akarsu gibi yüzey sularında uzun süre yaşayabilmektedir. Bu nedenle klimalardaki nemli ortamda ürer. Klimanın dışarıya gönderdiği hava içindeki damlacıklarla insana geçer. Lejyonella pnömonisi sadece klimalar ile değil, diğer solunum yolu enfeksiyonlarındaki gibi damlacık yoluyla da yayılır.
Lejyonella pnömonisi tıpta ‘atipik pnömoni’ olarak bilinen grupta olduğundan, alışılmış zatürreden farklı yakınma ve bulgulara yol açar:
- Baş ağrısı,
- Kas ağrısı,
- Yüksek ateş ve titreme,
- Öksürük, nefes alırken zorlanma, göğüs ağrısı
- Mide bulantısı ve ishal
- Sinir sistemi bulguları (saçmalama, nerede olduğunu bilmeme)
Zamanında tanınırsa antibiyotiklerle kolayca tedavi edilir. Risk grubundaki kişiler, bağışıklık sistemi zayıf olanlar, 50 yaş üzerinde, sigara içenler ve yandaş hastalığı olanlarda ölüme yol açabilir. Diğer bakteriyel pnömonilerin tedavisinde sıklıkla kullanılan penisilin ve sefalosporin grubu ilaçlar bu bakteriler üzerinde etkili olmadığından erken tanı yaşamsaldır. İdrarda lejyonella antijenleri bulunması diğer pnömonilerden ayırmada önemlidir. Makrolid ve kinolon grubu antibiyotikler etkilidir.
Lejyonella pnömonisi klimalar yoluyla bulaştığı için özellikle klimaların sık kullanıldığı yaz aylarında önlem almak zorunludur. En etkili yöntem klimaların düzenli bakımının yapılması, temizliğinin sağlanması ve periyodik olarak filtrelerinin değişmesidir.
Klima nasıl temizlenir?
Legionella bakterisi klimaların içindeki nemli ortamda üreyebildiğinden, klimaların düzenli temizliği ve dezenfeksiyonu yaşamsal önem taşır. Klimanızın temizliği için üretici firmanın servisini çağırabilirsiniz. Ya da bu işlemi kendiniz de pratik şekilde yapabilirsiniz.
Klimamızı temizlerken nasıl bir yol izleyelim?
- Klimanızın kapağını açın.
- Filtreyi dikkatlice sökün ve temizlik maddesi kullanmadan duru ve soğuk su ile yıkayın.
- Filtreyi güneşte veya uygun bir ortamda kurumaya bırakın.
- Filtre kururken klimanın içini elektrik süpürgesine fırça aparatını takarak orta şiddette ayarla nazikçe süpürün.
- Kuruyan filtreyi uygun şekilde yerine takın.