Prof. Dr. Özgür KARCIOĞLU
TÜSODER Sağlık Komisyonu
Sıcak veya güneş çarpması, güneş altında uzun süre kalma sonucu, vücut sıcaklığını ayarlayan ve ısı üreten terleme gibi mekanizmaların bozulmasına bağlı olarak ortaya çıkan bulguların tümüdür. Güneş altında yoğun hareket, spor, yürüyüş yapıldığında bu etkiler daha belirgin ve hızlı ortaya çıkabilir. Önce sıcak bitkinliği (heat exhaustion)olarak ortaya çıkan tablo tedavi edilmeyip kötüleştiğinde sıcak çarpması (heat stroke)haline dönüşür ve gerçek acil bir durumdur.
Sıcak bitkinliği dinlenme, gölgede durma ve sıvı alımını artırma yoluyla tedavi edilip normal aktiviteye dönüş sağlanabilirken sıcak çarpması olarak değerlendirilen tüm durumlarda hastaneye başvurulması ve öncesinde 112 çağrısı yapılması uygun olacaktır.
Özellikle 40 derecenin üzerindeki sıcaklıklarda ortaya çıkan bu durum, çocuk ve yaşlılarda daha düşük sıcaklıklarda da görülebilir. Fazla giyinmek, sıvı almamak, fazla alkol alımı, %60’ın üzerinde nemli sıcak, bitkinlik tablosunu kolaylaştırır. Su ile birlikte sodyum ve klor kaybı olduğunda sıcak çarpması belirtileri de görülür.
Sıcak çarpması belirtileri:(Aşağıdakilerden bir veya birkaçı hastada bulunabilir)
- Yüksek ateş, (koltuk altı derecesi ile 38.5 C ve üzeri, ancak 40 C üzerinde çok daha şiddetlidir)
- Kuru, sıcak, ağrılı cilt,
- Şiddetli baş ağrısı,
- Bulantı, kusma ve baş dönmesi, uykuya eğilim,
- Kas krampları, güçsüzlük
- Çarpıntı- nabız sayısının artması
- Hızlı nefes alıp verme
- İdrar renginde koyulaşma (susuzluk belirtisi)
Tedavide; bayılan veya bilinç kaybı yaşayan olguda yapılacaklar sıcak çarpması olguları için de geçerlidir.
Yukarıda açıklanan bu bulguları gösteren bu kişiye aşağıda anlatıldığı şekilde doğru müdahaleyapılırsa, kişi bilincini kaybetmez:
- Öncelikle sırt üstü yatırın. Bacakları yukarıya kaldırmak bazen işe yarasa da geçici etkilidir.
- Sıkan giysileri, kravat vb. varsa çıkartın veya gevşetin.
- Baş-çene pozisyonu verilerek havayolu açıklığısağlanır (Şekil 1).
- 112veya profesyonel başka bir ekipten yardım isteyin.
- Tamamen iyileşme durumu gözlenene kadar kalkmasına izin vermeyin.
- Önceden şeker düşmesi (hipoglisemi)problemi yaşayan, buna ait bulguları olan kişinin bilinci açıksa ağızdan şekerli sıvılarveya kesme şeker verilebilir.
Bunlara ek olarak;
- Kişi serin ve sakin bir yere alınır, yatırılır, giysileri azaltılır.
- Soğutma ile ateş düşürülmelidir. Bunun için duş aldırmak ideal olsa da bunun yapılamadığı durumlarda olabildiğince geniş bir vücut yüzeyi doğrudan ıslatılmalıdır. Sadece alına veya koltuk altlarına ıslak bez konulması yeterli değildir. Gerektiğinde bahçe hortumu ile ıslatmaktan da kaçınılmamalıdır. Gençlerde kısa süreli olarak buzdan da yararlanılabilir, yaşlılarda ve küçük çocuklarda önerilmez.
- Bilinç açık ise ateş düşürücü olarak parasetamol (yetişkinde başlangıçta 1 gr, günlük 2-3 gram) verilebilir, ancak diğer önlemler kadar etkili değildir.
- Hastanın bilinci açıksa ağızdan sıvı verilebilir. Doğrudan tuz almak gerekli değildir. Meyve suyu veya ayran içilebilir. Katı yiyeceklerden kaçınılmalıdır. Bununla ve diğer önlemlerle hızla normale dönmesi durumunda dinlendirilmesi ve aktiviteyi sonlandırıp evine dönmesi, uygun zamanda hastaneye kontrol için gitmesi uygun olacaktır.
- Bilinç açık değilse tedavi için damardan sıvı verilmesi için en yakın sağlık kuruluşuna ulaştırılması gerekir. Damardan birkaç litre sıvı verilmesi ve ek sorunlar açısından ayrıntılı bir kontrolden geçmesi gerekecektir.
Yukarıda açıklanan önlemlere rağmen bilinç kaybı gelişen kişiye aşağıda anlatıldığı şekilde müdahale yapılabilir:
- Öncelikle havayolu açıklığı sağlanır. Bu yapılırken boyuna sert manevralar yaptırılmamalıdır, omurgada kırık varsa sinir hasarı oluşabilir. Her hastada omurga yaralanması varmış gibi davranılmalıdır. Hasta sırt üstü yatırılır, baş-çene pozisyonu verilerek havayolu açıklığı sağlanır (Şekil 1).
- Bilinci olmayan ve nefes alması fark edilemeyen (göğüs hareketleri, öksürme, yutkunma) hastalarda hemen temel yaşam desteğine (CPR) başlanmalıdır.
- Boyun travmasına dikkat edilerek bilinç kontrolü yapılır. Yüksek sesle ‘İyi misiniz? Beni duyuyor musunuz?‘ gibi sorular ile bilinci değerlendirilir.
- Bayılma esnasında yapılanlar aynen uygulanır
- Bilinci kapalı (dış uyarana yanıt vermiyor) ve solunum-dolaşımında sorun yoksa yan yatar pozisyona alınır (Şekil 2).
