Milyonlarca öğrenci 18 Eylül’de ders başı yapacak ve bunun için kırtasiye malzemeleri gerekecek. Tüketici veliler yıllık büyük alışveriş için bütçelerini kontrol ediyorlar, belki hesaplı ürünlere yönelme eğilimindeler ancak kırtasiye malzemeleri, okul giysileri ve ekipmanlarındaki kimyasal tehlikeler hakkında ne kadar bilinçliler acaba? Cezbedici renk, desen ve kokularından dolayı sırf çocukları istedi diye hemen o ürünü mü alıyorlar? Ya da sadece çok ucuz diye ambalajsız, barkodsuz, standart denetimi yapılmamış Uzakdoğu’dan gelen (Çin, Hindistan, Bangladeş, Nepal vb) ürünleri mi alıyorlar?
Derneğimiz TÜSODER uzmanlarından kimyager Fatih KÜÇÜKUYSAL’ın“Sağlık ve Çevre için Tehlikeli Kimyasallar” araştırmasından bir bölümü üyelerimiz ve kamuoyu ile paylaşıyoruz.
* * *
Kullandığımız hemen hemen tüm ürünlerde, boyar kimyasal maddelerle iç içeyiz. Okul giysilerinde, çanta, kalem kutusu, defter baskılarında, silgi, kalem mürekkebi ve diğer kırtasiye ekipmanlarında koku ve renklendiriciler bolca kullanılıyor. Peki nedir bu koku ve boyar maddeler? Standartları ve olası zararları nelerdir?
Boyamada, boyanan cismin yüzeyi bir kimyasal tabaka ile kaplanır. Bu işlem boyama değil aslında örtmedir. Genelde duvarlarda ve mobilyalardaki boyama budur. Ürünü değiştirmezler ve kazımakla ya da zamanla yüzeyden ayrılırlar. Boyarmadde ise bir materyale, ürüne kendiliğinden veya uygun tepkimelerle yapay kimyevi maddelerin bağlanmasıyla renk verme işlemidir. Ürünün içeriği artık değişmiştir. Yani boyar madde, ürünle birleşerek cismin yüzeyini yapı bakımından değiştirir. Doğal olanları da vardır ama günümüzde neredeyse tamamı yapaydır ve çoğunlukla da sağlığa ve çevreye zararlı petrol türevli kimyasallardır. Şuaınki endüstride zararlarından dolayı kullanımında kısıtlamalar olsa da kullanılan boyarmaddelerin %80’inde Azo grubu bulunmaktadır.
Küpe ve kükürt boyarmaddeleri dışında, diğer tüm boyarmaddelerin yapısında bulunan Azo grubu (R-N=N-R) şeklindedir. N azottur zararı yoktur ama iki tarafına bağlanan R ile gösterilen kimyasallar değişir ama hemen hepsi benzen grubu ya da türevleridir. Bu kimyasallar petrolden üretilir ve aynı deterjanlarda olduğu gibi aşırısı hatta bazen kimisinin çok azı bile hem insan sağlığı hem de çevre kirliliği için zarar teşkil eder.
Bunların sentezlenmesi ve üretilmesi kolay ve az masraflı olduğundan ve çok parlak renkler sunduğundan üreticiler ve satıcılar tarafından tercih edilmektedir. Avrupa ve Türkiye’de aşağıdaki ek listede adı geçen bazı boyar maddelerin kullanımı yasaktır bir kısmı ise belli limitlerde izinlidir. Denetimler vardır ama çoğu zaman üreticinin vicdanına kalmaktadır. Hele ki Uzakdoğu’dan gelen boyalı ürünlerde yasaklıların denetim hiç yok denecek kadar azdır ve kısmı kabul edilmiş olanların da tekstil laboratuvarlarında limitleri üzerinde kullanıldıkları tespit edilmektedir. Bunların çoğu merdiven altı denilen denetimsiz kaçak mekanlarda satılırlar.
Yaklaşık olarak 10.000 farklı ticari boyar madde ve pigment mevcut olup, dünya çapında 7×10 5 ton/yıl üzerinde boyar madde ve pigment üretilmektedir. Bu boyar maddelerin yaklaşık %10-15’nin atık sulara bırakıldığı tahmin edilmektedir (Papić ve ark., 2004). Bu renkli atıklar, akarsu, göl ve denizlere özellikle de yüzey sularında yer altı su sistemlerine karışarak içme sularını kirletebilir. Temas edilmesi halinde ise deride tahriş, kanser, mutasyon ve bazı alerjik durumların meydana gelmesine neden olur (Acemioğlu, 2004a).
Bazı azo boyarmaddeler ise normal koşullar altında zararsızken, sıcaklığın asit dengesinin değiştiği farklı koşullar altında kanserojen aromatik aminler üretebilirler. Özellikle “Arilamin” “Kongo Kırmızısı, benzidindiazo-bis-1-naftilamin-4-sülfonik asit”, ve “4-Aminoazobenzen” çok tehlikelidir.“Avrupa’da (EC) No 1907/2006 sayılı REACH Yönetmeliğinin Ek XVII bölümünde, 22 kanserojen aromatik aminin tekstil ve deri ürünlerinde kullanımı yasaklanmıştır.
Türkiye Sağlık Bakanlığı tarafından da AB yönetmeliklerine uyum ve kendi yasalarımızla Tekstil endüstrisinde kullanılan bazı boyalar, insanlar üzerinde olumsuz etkisi olan boyalar olarak sınıflandırılmaktadır ve yasaktır. 20’nin üzerinde farklı boya alerjen, 9 boya ise kanserojen olarak sınıflandırılmıştır. Bu maddelerin her birinin 1gr ürün üzerindeki maksimum değerinin bazı ülkelerde 20 ppm ülkemizde 30 ppm‘i aşmaması gerekmektedir. Bu değerlerin tespiti Tekstil laboratuvarlarında yapılan testlerle belirlenir ve belgelenir.
Yasaklı boyarlar ve bunları kullanan ithalatçı firmalar için aşağıdaki liste ve linklere bakınız. Kırtasiye ve tekstil ürünlerindeki diğer zararlı maddeler için kısa açıklamaları da aşağıda bulabilirsiniz.
Peki bu kadar zararlı kimyasalın arasında karamsarlığa kapılmadan Ne Yapmalıyız? Nelere Dikkat etmeliyiz?
- Öncelikle gıda alışverişinde olduğu gibi tekstil alışverişinde de etiketleri okuyun. Rayon, naylon, polyester, akrilik, asetat gibi sentetik maddeleri barındıran ürünleri mümkün olduğunca az alın. Pamuklu doğal ürünleri tercih edin. Bunlar hem terin uzaklaştırılmasına yardımcı olarak rahatlık sağlarlar.
- Kırtasiye malzemesi ve okul giysileri alırken mutlaka TSE (Türk Standartları Enstitüsü) ve/veya EC (Avrupa Birliği Standartları) damgalı ambalajlı barkodlu ürünleri tercih edin.Tüm ürünlerin üzerinde sağlığa zararlı olmadığını belirtir ibareleri arayın.
- Sadece ucuz diyerek denetimi düşük Uzakdoğu ürünlerini almayın. Böylelikle yerli üretim kullanarak ülke ekonomisine de katkı sağlamış olursunuz.
- Çok parlak renkli (özellikle parlak kırmızı, turuncu, sarı) yoğun boya kokusu içeren, plastik baskılı okul ve beslenme çantaları, mataraları tercih etmeyin.
- Mataralar TSE damgalı ve cam olması tercih edilmelidir.
- Solvent içermeyen yapıştırıcıları tercih edin. Olabildiğince kokusuz olmalıdır. Solunmamalı ve cilde temas etmemelidir.
- Giysilerin üzerinde ‘buruşmaz’, ‘ütü istemez’ yazıyorsa, içinde çok büyük ihtimalle PFC grubu kimyasallar barındırdığı anlamına gelir. Tercih edilmemelidir.
- Yine de bu tip ürünlerden satın aldıysanız giymeden ya da kullanmadan önce üç kere yıkayıp kurutun.
- Ve son olarak, hesaplı olması önemlidir ancak unutmayın ki sağlık ve yaşamın değeri parayla ölçülemez!
Bu arada “her pahalı ürün sağlıklıdır” kanısına da kapılmayın.
Bilinçlenin ve çocuklarınızı bilinçlendirin
Ayrıca kırtasiye ve tekstil ürünlerindeki diğer zararlı maddeler ise aşağıdaki gibi özetlenebilir.
- Metal kompleks boyar maddeler. İçerdikleri ağır metal iyonları sağlık ve çevre için büyük risk oluşturmaktadır. Krom, Kobalt ve bakır kompleks tekstil boyarmaddelerinde tercih edilirken Demir kompleksler deri boyarmaddeleri için tercih edilmektedir. Nikel kompleks ise pigment boyarmaddeler için kullanılmaktadır. Antimon (Sb) Arsenik (As) Kursun (Pb) Kadmiyum (Cd) Cıva (Hg) Bakır (Cu) Krom (Cr) Kobalt (Co) Nikel (Ni) limitleri aştığında kanserojen olarak sınıflandırılmaktadır.
Nikel, giysiler üzerindeki düğme, fermuar ve perçin gibi metal aksesuarlarda ve makas gibi metal gereçlerde kullanılan alaşımlarda bulunur. Bazı insanlar nikele karsı alerjik reaksiyon gösterebilir ve nikel barındıran aksesuarlarla uzun süreli temas halinde ciddi cilt tahrişi ile karsı karsıya kalabilir. (EC) No 1907/2006 sayılı AB REACH Yönetmeliği’nin Ek XVII bölümünde Nikel kullanımı kısıtlanmıştır.
- Formaldehit, yani apre. Giysilerin nakliyat sırasında kırışmasını engelleyen madde. Dozunda kullanıldığında sağlığa zararlı bir madde değildir. Ancak bu kimyasala karşı alerjik olanları vardır.
- Pentaklorofenol (PCP). Mantar kaynaklı küfün oluşmasını önlemek için tekstil, deri ve ahşap ürünlerine doğrudan PCP gibi klorlu fenoller uygulanır. PCP çok toksik (zehirli) bir maddedir ve kanser yapıcı bir ajan olarak değerlendirilmektedir.
- Pestisitler. Pamuk gibi doğal bitki liflerinin işlenmesinde böceklerle mücadele amacıyla ve ayrıca saklama sırasında güvelenmeyi önleyici bir araç olarak kullanılır. Pestisit ve herbisit kalıntıları, hafif ila şiddetli toksik olarak değerlendirilmektedirler ve cilt tarafından kolaylıkla emilebilmektedirler.
- Fitalatlar. Polivinil Klorürü (PVC) yumuşatmak için en yaygın olarak kullanılan plastikleştiricilerdir. Diğer uygulama alanları Poliüretan (PU) ve baskı mürekkepleridir. Bazı çalışmalar, ağza alma koşullarında, yumuşatılmış PVC’nin küçük çocuklarda potansiyel olarak tehlikeli etkiler doğurabileceğini göstermiştir. ABD Tüketici Ürünlerine ilişkinGeliştirilmiş Yasa (CPSIA) ve AB REACH Yönetmeliği aracılığıyla, çocuk bakım ürünlerinde fitalatların ve PVC’nin kullanımına sınırlamalar getirilmiştir.
- TBT. Çorap, ayakkabı ve spor giysilerinde terleme neticesinde ortaya çıkan bakteri oluşumu ve buna bağlı hoş olmayan kokuları önlemek için kullanılmaktadır. Bu tür bileşiklerin yüksek konsantrasyonları, toksik olarak değerlendirilmektedir.
- Klorlu Organik Taşıyıcılar. Polyesterin boyanmasında yaygın olarak kullanılan yardımcı maddeler olan klorlu organik bileşenler, merkezi sinir sistemi üzerinde olumsuz etkiler yapabilmekte ve karaciğer ve böbrek yetmezliklerine yol açabilmektedir.
- Dimetilfumarat (DMF). Temas, solunum veya sindirim halinde cilt, gözler, mukoza zarlar ve üst solunum yollarını tahriş edebilen ve zararlı olabilen bir bileşiktir. Madde; deri, mobilya, ayakkabı veya deri aksesuar ürünlerinde saklama veya nakliye sırasında küf oluşumunu önlemek için mantar öldürücü olarak kullanılır. Avrupa Komisyonu’nun 2009/251/EC sayılı Kararı kapsamında yasaklanmıştır.
- Alkilfenoller (AP) ve Alkilfenol Etoksilatlar (APEO). Tekstil ürünlerinin islenmesinde ıslatıcı ajan olarak yaygın şekilde kullanılmaktadır. (EC) No 1907/2006 sayılı AB REACH Yönetmeliği, kullanımını kısıtlamaktadır. NPEO’lar yıllardır deterjan, emulgatör, ıslatma ajanı ve dispersiyon maddesi olarak kullanılmaktadır. NPEO ve NP, suda yasayan canlılar için çok toksiktir ve suyu kirleten maddeler olarak değerlendirilir.
- Perfluorooktan Sülfonatlar (PFOS). Tekstil ürünlerinde, halılarda, deri ürünlerinde ve kâğıtta gres, yağ ve su geçirmezlik sağlamak için yaygın olarak kullanılır. Biyolojik birikim özelliği çok yüksek olan bu madde toksik olarak değerlendirilmektedir.
- Uçucu Organik Bileşikler (VOC). Bu kimyasal maddeler genellikle boya ve mürekkep preparatlarında, tutkallarda, temizlik maddelerinde, ayakkabı astarlarındakullanılır. Organik niteliklerinden ötürü, bu kimyasal maddelerin güçlü ve belirgin bir kokuları vardır. Benzen gibi bazı VOC’ler kanserojendir. Bazıları ise çok toksiktir ve güçlü tahriş edici özelliklere sahiptir.
http://www.denib.gov.tr/files/downloads/sirku_ekleri/2013-22-ek8.pdf
https://pubchem.ncbi.nlm.nih.gov/compound/4-Aminoazobenzene#section=Top
http://ithalat.ebirlik.org/Import/pages/duyuru.jsp
Temel Sağlık Hizmetleri Genel Müdürlüğü,
Tarih:29.12.94, Sayı:B100TSH0120011/15488
Kansere sebep olması nedeniyle, azo – boyar maddeleri ile üretilen deri, tekstil ve hazır giyim ürünleri bazı Avrupa ülkelerinde yasaklanmakta olup, Bakanlığımızca da yapılan araştırmalar neticesinde, ekte listesi verilen aril aminler ile bunları içeren azo – boyar maddelerinin, Gıda Maddelerinin ve Umumi Sağlığı ilgilendire Eşya ve Levazımın Hususi Vasıflarını Gösteren Tüzük’ün 31.Bölüm 661,662 ve 664. Madde hükümleri çerçevesinde, giyilecek eşya ve elbiselerin boyanmasında kullanıldıklarında insan sağlığına zarar verebilen (genellikle kanserojen) maddeler sınıfına girdiği ve bunların deri, tekstil ve hazır giyim ürünlerinde kullanımının insan sağlığı açısından uygun olmadığı sonucuna varılmıştır.
Bu nedenle Bakanlığımızca 1 Mart 1995 tarihinden itibaren söz konusu aril aminler ile bunları içeren azo – boyar maddelerinin deri, tekstil ve hazır giyim ürünlerinde ve bunların boyahanelerinde kullanılmalarının yasaklanmasına karar verilmiştir.
Bilgilerinizi ve keyfiyetin İliniz dahilinde bulunan deri, tekstil ve hazır giyim üretim yerleri ile bunların boyahanelerine duyurulmasını ve gerekli denetimlerin yapılarak sonucunda Bakanlığımıza bilgi verilmesini önemle rica ederim.
EK :
ARİL AMİNLER
4 – Aminodipheyl Benzidin, 4- Chlor – a – toluidin, 2- Naphtylamin, a – Aminoezotoluol, 2- Amino – 4 – nitrotolpul, p – Chloranilin, 2,4 – Diaminoanisol, 4,4 – Diaminodiphenyimethan, 3,3 – Dichlorbenzidin, 3,3 – Dimethoxydbenzidin, 3,3 – Dimethylbenzidin, 3,3- Dimethyl – 4,4’diaminodiphenymethan, p- Kresidin,4,4 – Methylen – bis – (2-chloranilin), 4,4 – Oxydianilin, 4,4 – Thiodlanilin, a- Toluidin, 2,4 – Toluylendiamin, 2,5,5 – Trimethylanilin
YASAKLI BOYA LİSTESİ
Acid Orange 45, Acig Red 4, Acig Red 5, Acig Red 24, Acig Red 26, Acig Red 73, Acig Red 85, Acig Red 114, Acig Red 115, Acig Red 116, Acig Red 128, Acig Red 128, Acig Red 148, Acig Red 150, Acig Red 158, Acig Red 167, Acig Red 264, Acig Red 264, Acig Red 420, Acid Violet 12, Acid Violet 49, Acid Brown 415 , Acid Black 29, Acid Black 94, Acid Black 131, Acid Black 132, Acid Black 209, Azoic Diazo Componenet 11, Azoic Diazo Componenet 12, Azoic Diazo Componenet 48, Azoic Diazo Componenet 112, Azoic Diazo Componenet 113, Basic Red 111, Basic Red 42 , Basic Brown 4, Developer 14 = Oxidation Base 20, Direct Yellow 1, Direct Yellow 24