Prof. Dr. Özgür Karcıoğlu
Soru 1. Yanıklar nasıl oluşur?
Yanıklar en sık görülen yaralanma türlerindendir. Güneş, su buharı ve diğer gazlar, alev, kimyasal madde, radyasyon veya elektrik ile yanık olabilir.
Soru 2. Yanıklar birbirinden farklı mıdır?
Yanığı büyük/derin ve küçük/yüzeysel yanıklar olarak ayırabiliriz. Küçük yanıklar kendi kendine iyileşme eğilimindedir ve basit tedaviler sıklıkla yakınmaları geçirebilir.
Yanıklar oluşum şekillerine göre aşağıdaki gibi gruplandırılabilir:
- Termal (güneş, buhar ve alev ile)
- Kimyasal etkilenim ile
- Elektrik akımı ile
- Radyasyon ile
Yanığın şiddetine göre yapılacak ilk yardım değişecektir.Şiddetine göre yanıklar 3 veya 4 grupta incelenebilir:
Birinci derece:Yalnızca derinin en üst katmanının etkilendiği yanık.
İkinci derece:Yanık hasarı derinin üst katmanındadır, su toplama sonucunda kesecikelr (veziküller) görülür. Ağrının önemli bir yakınma olduğu bir gruptur.
Üçüncü derece:Derinin hem üst hem de derin katmanının etkilendiği, bazen cildin tüm katmanlarının kahverengi-grimsi renk aldığı yanık.
Dördüncü derece:Derinin hem üst hem de derin katmanının etkilendiği, bazen cildin tüm katmanlarının kahverengi-grimsi renk aldığı yanık.
Derecelendirme dışında “yanık yüzey alanı”hesaplamak da önemlidir. Bunun için en kolay ve pratik yöntemlerden biri ‘Lund and Browder chart’ olarak bilinen 9’lar yöntemidir. (Fig. 1). Bu yolla hastaya verilmesi gereken sıvı miktarı daha doğru şekilde hesaplanacaktır. Örneğin bacak ve gövde ön kısmı alevle yanan bir petrokimya işçisinde yaklaşık %17 yanık var kabul edilir. Bu da yaklaşık 5 litre sıvının damar yoluyla ilk 24 saatte verilmesi gerektiği sonucunu verir. Burada hedef yaşamsal organlara giden kan dolaşımının optimal düzeyde tutulması olduğundan idrar çıkışı ile yeterli sıvı verilip verilmediği anlaşılabilir. Yetişkinlerde 1 mL/kg/saat, çocuklarda 1.5-2 mL/kg/saat idrar çıkışı olması yeterli tedavi yapıldığını düşündürür.
Figür 1. ‘Lund and Browder chart’ olarak da bilinen 9’lar yöntemi ile “yanık yüzey alanı” hesaplanır veya tahmin edilir.
Soru 3. Yanıkta ambulans çağırmalı mıyım?
Evet ve hayır. Şiddetli yakınmalara yol açan, nefes darlığı veya kan basıncı düşüklüğü gibi önemli yaşamsal bulgu değişiklikleriyle seyreden tüm yanıklarda 112 aranıp ambulans çağırılmalıdır. Acil yardım gerektiren büyük yanıklar;
- Derin ve geniş yanıklar
- Derinin kömürleşmiş, kahverengi, siyah renkte olduğu yanıklar. Bunlarda sıklıkla ağrı duyusu da kaybolmuştur.
- Yaşamsal işlevlerde bozulma olması (nefes almada zorlanma, bayılma veya bilinç kaybı gibi).
- Küçük çocuklar ve yaşlılarda olan yanıklar
- El, yüz, göz çevresi, genital organlar çevresinde olan yanıklar
Soru 4. Yanıklar basit tedavilerle iyileştirilebilir mi?
Evet, küçük ve yüzeysel yanıklarda bu söz konusudur ve daha ileri bir müdahale gerekmez.
Sadece hafif-orta derecede ağrıya neden olanlar
Yüzeyel kızarıklığa yol açan güneş yanığı gibi durumlar
Deride kabarcıklar (vezikül)
Küçük çaplı yanıklarbu gruptadır.
Soru 5. Birinci ve ikinci derece/küçük yanıklarda ilk yardımda ne yapmalıyız?
- En sık olarak sıcak su veya çay-kahve gibi sıvılarla haşlanma şeklinde ortaya çıkar.
- Deri bütünlüğü bozulmuşsa tetanus aşısı uygulanması gereklidir.
- Sıcak sıvı/alev ile teması hemen kesin. Sıvı giysi üzerine dökülmüşse hemen giysiler çıkarılmalıdır, çünkü temasın sürmesiyle yanık hasarı giderek artar.
- Elektrik yanıklarında öncelikle şalter ve güç kaynakları kapatılmalıdır. Küçük yanıklarda soğuk kompres uygulayın, yarayı temizleyin.
- Yanan bölgeyi serin musluk suyu içinde tuttuğumuzda ağrı azalır.
- Kireç gibi katı maddelerle oluşan kimyasal yanıklarda ciltten uzaklaştırmak için fırça kullanılabilir.
- Yanık bölgeyi temiz bir bez ile kapatarak hastaneye ulaşmasını sağlayın.
Soru 6. Büyük ve şiddetli yanıklarda ne yapmalıyız?
- Hastayı daha fazla zarardan koruyun. Yardım ettiğiniz kişinin yanığın termal, kimyasal veya elektriksel kaynağına temas etmediğinden emin olun. Elektrik yanıklarında yanmış kişiye yaklaşmadan önce şalter ve güç kaynakları kapatılmalıdır.
- Kapalı bir alandan, yangın ortamından kurtarılan kişiler öncelikle açık havaya çıkarılmalıdır. Bu hastalar fiziksel yanıkları dışında duman (karbonmonoksit) ve siyanid zehirlenmesi yönünden değerlendirilebilecekleri ileri bir sağlık kuruluşuna götürülmelidir. Solunumsal yaralanma (inhalasyon hasarı) açısından uyanık olunmalıdır.
- Yanan kişinin yaşamsal bulgularını kontrol edin. Sağlık personeli nefes alma ve nabız kontrolü yapabilir.Diğer kişiler uyaranlara yanıt vermeyen, göğüs hareketi, yutkunma-öksürme veya kol-bacak hareketi olamayan kişileri kalbi durmuş (kardiyak arrest) olgu olarak kabul ederek canlandırma (CPR) işlemine başlamalıdır. Mutlaka en kısa zamanda 112 aranmalıdır.
- Hasarlı alanı kalp düzeyinin üzerinde tutmaya çalışın. Hastanın bilinci açıksa bunu kendisine de bildirin.
- Hasar gören bölgeler başta olmak üzere kolye, bileklik, kravat gibi saran ve kısıtlayan cisimleriçıkarın. Aksi takdirde organlar giderek şişeceğinden önce toplardamar, daha sonra atardamar dolaşımı bozulacaktır.
- Alev yanıklarında bölge herhangi ıslak bir örtü ile sarılabilir. Su veya diğer yangın söndürücü sıvılar kullanarak alevleri söndürmeye çalışılacaksa yakıcı maddenin ekzotermik reaksiyon vermeyeceğinden emin olunmalıdır. Örneğin petrol ürünü ile yanıklarda su atılması ters etki doğurabilir ve yanık büyüyebilir.
- Yanık alanı temiz bir bez yardımıyla kapalı
Soru 7. Kimyasal yanıklarda ne yapmalıyız?
- Öncelik güvenlik önlemlerinde olmalıdır. Güvenlikten emin olamıyorsanız müdahale profesyonel ekiplere bırakılmalıdır. Eldiven giyilmelidir.
- Kişinin giysileri takı vb. çıkartılmalı, ve yanan bölge en az 15-20 dakika yıkanmalıdır.
- Hastayı kusturmak, bir şeyler içirmeye çalışmak yarardan çok zarar verecektir.
Soru 8. Yanıklarda ne yapılmaz?
- Kendi güvenliğinizi sağlamadan önce ilk yardımı başlatmayın (elektrik akımını kapatın, kimyasallar için eldiven giyin)
- Cildin mikroorganizmalara karşı koruyuculuğu ortadan kalktığından yaraya doğrudan hiçbir madde uygulamayın.
- Krem uygulaması ancak hekim tedavisinden sonra ve hekim önerisiyle olmalıdır.
- Cilde diş macunu, yoğurt gibi maddeler sürmeyin.
- Cilde soğutma amaçlı doğrudan buz uygulamayın. Buzun kendisi de yanığa benzeyen doku hasarı yaratabilir.
- Petrol ürünü ile yanıklarda su atılması sakıncalı olabilir.
- Profesyonel öneri olmadan kabarcıkları patlatmayın veya deriyi soymaya çalışmayın.
- Şiddetli bulgular ile başvuran kişiyi basit önlemlerle tedavi ettiğinizi düşünmeyin. Hem ilk başvuru anındaki müdahalede hem de izlemde hastane desteği alın.
Soru 9. Yanıkların hiç olmaması tedaviden daha iyi bir çözümdür. Bunun için ne yapmalıyız?
- Duman algılayıcı (dedektörler) yoluyla yangından erken haberdar olunabilir.
- Elektrik prizlerini çocuk kilitli olarak kullanın. Hasar görmüş, yıpranmış elektrik kablolarını yenileyin.
- Çocuklarınızı yanıklara ve kimyasal maddelerin etkilerine karşı da eğitin.
- Alevle veya elektrikle yanan bir cismin yanında uyunmaması gerektiğini çevrenize anlatın.
- Yemek pişirme sırasında tencere ve tavaları başıboş bırakmayın.
- İçi sıcak madde dolu bardak ve yemek kaplarını bir yere bırakırken çevredeki çocuklar ve yaşlılar konusunda dikkatli olun. .
- Tuz ruhu, çamaşır suyu, deterjan dahil yanıcı ve yakıcı malzemeleri kilitli tutun.
- Evinizde, işyerinizde yangın söndürücü bulundurun ve kullanımını öğrenin.
Soru 10. Yanıklarda iyileşme hızını etkileyen faktörler nelerdir?
- Hastanın yaşı(10 yaş altında iyileşme oldukça hızlı, 50 yaş üzerinde yavaştır)
- Yaranın türü (kimyasal, radyasyon ve buhar yanıkları daha kötü gidişlidir, su-çay vb daha kolay iyileşir)
- Yaranın derinliği ve genişliği (en üst tabakadan daha derine inen tam kat, yani 3. ve 4. derece yanıklar daha zor iyileşir ve komplikasyonlu bir gidişe sahiptir)
- Yara iyileşmesini yavaşlatan bir hastalığa sahip olup olmadığı. Örnekler:
– C vitamini eksikliği
– Sigara içimi
– Şeker hastalığı (Diyabetes Mellitus)
– Yanan bölgeye giden kan dolaşımının zayıf olması (ateroskleroz vb nedeniyle)
– Ameliyat geçirme, büyük travmalar veya geniş yanıklar gibi iyileşme kapasitesini ani olarak etkileyen travmatik durumlar.